Zapomniane palce

Ukazana na obrazie scena pasyjna jest chyba najrzadziej pokazywana przez artystów. Przed ukrzyżowaniem Jezus został obdarty z szat, które po kaźni żołnierze rzymscy podzielili między siebie. To była dla nich zapłata lub dodatkowy zarobek za wykonanie wyroku Poncjusza Piłata. W oryginale obraz nazywa się „El expolio” – „Grabież”.

W drodze krzyżowej ilustrującej mękę Jezusa, obnażanie z szat przypada na stację 10 z 14.

Czy obnażanie przebiegało tak, jak przedstawił to El Greco? Jeśli w ogóle się wydarzyło. Należy uznać, że nie. Obraz nie jest paradokumentem czy reportażem z miejsca zdarzenia, jest raczej opowieścią alegoryczną, pełną znaczeń i tajemnic, które spróbujemy wytropić i ujawnić.

Najpierw jednak zinwentaryzujmy to, co widzimy. Na pierwszym planie ukazany jest Jezus w wykwintnej karminowej tunice. Jego postać, która wypełnia znaczną część płótna, odcina się kolorem ubioru od tłoczących się żołnierzy i oprawców, zwraca na siebie uwagę, przyciąga wzrok. Zamierzony zabieg od razy wskazuje nam, kto jest bohaterem tej opowieści. Taką tunikę, tej klasy i w tym kolorze, mógłby mieć namiestnik Piłat a nawet Cesarz, „co ma klawe życie”, a nie prowincjonalny, ubogi kaznodzieja – syn biednego, wiejskiego cieśli.

Obok Jezusa, po jego prawej, stoi ubrany we wspaniałą XVI- wieczną zbroję rycerz. Trudno go uznać za żołnierza rzymskiego. El Greco nie pomylił się, namalował go specjalnie właśnie tak, podobnie jak innych żołnierzy, stojących w tłumie, a których można poznać po hełmach z przyłbicami i górujących nad nimi halabardach. Nie trzeba chyba dodawać, że i jedne i drugie nie mają z czasami Jezusa nic wspólnego. Dlaczego El Greco tak uczynił? Powodów może być kilka: malarze tamtych czasów nie przejmowali się wiernością swoich dzieł z realiami czasów ukazywanych w obrazach. Często malowali postaci nie w strojach właściwych dla nich, ale ubranych w stroje współczesne malarzom lub nawet w fantazyjne. Mogli to też robić z powodu niewiedzy. Skąd malarz XV wieku miałby wiedzieć, jak wyglądali żołnierze sprzed 1500 lat? A coś trzeba było namalować. Zresztą uwspółcześnienie szczegółów ułatwiało zrozumienie obrazu widzom. Wiedzieli, że ta postać jest żołnierzem, a ta urzędnikiem lub duchownym. Tak było łatwiej.

El Greco uwspółcześnił swój obraz także, by pokazać mieszkańców Toledo. Mężczyźni stojący za Jezusem mają charakterystyczne, wydłużone twarze, które możemy zobaczyć także na innych obrazach malarza, a które portretują toledańczyków. Nie ma o nich dobrej opinii. Albo uważa ich za „stojących obok”, niezainteresowanych  wydarzeniami milczków, jak zakutego w blachy mężczyznę, albo za hałastrę o nosach naznaczonych spożyciem.

Jezus nie mógł mieć tuniki w kolorze karminowym, a już na pewno nie było tam żołnierza w renesansowej zbroi. Obraz pod pozorem ewangelicznego wydarzenia przedstawia rozmowę syna z ojcem. Jezus kładzie dłoń na sercu i mówi:

– Ojcze, czy widzisz, co się dzieje? Widzisz twarze moich dręczycieli, widzisz, co muszę znosić od wielu godzin?

Nie słyszymy odpowiedzi, ale jeśli nawet była, Jezus jej nie przekazał.

– Czy moja udręka naprawdę jest potrzebna, czy ty naprawdę widzisz te twarze, czy widzisz, jak oni postępują, czy czujesz, jak pachną?

– Czy patrząc na te twarze i czując ich zapach nadal myślisz, że coś się zmieni? Jak ci się mogła narodzić myśl, że ludzi o takich twarzach i postępkach uda się przekuć w anioły? 

I znowu nie słyszymy odpowiedzi, nie znamy jej. Jezus nie jest optymistą. Zgodził się wziąć udział w projekcie Pana, wie, że musi go doprowadzić do końca, ale nie jest w pełni przekonany.

– Spójrz na mnie – zdaje się mówić – ja się naprawdę staram.

Na dole obrazu El Greco namalował trzy kobiety, które towarzyszą Jezusowi. Przyglądają się cieśli  pracującemu nad belką – częścią krzyża. Tyłem, w żółtej chuście narzuconej na ramiona stoi Maria Magdalena, w środku – Maria, matka Jezusa, a z tyłu – Maria Kleofasowa, bliska krewna Matki Boskiej, matka apostołów Jakuba i Szymona, a prawdopodobnie też Judy Tadeusza. Kobiety stoją trochę z boku, nie są częścią męskiego świata, który tłoczy się wokół prowadzonego skazańca. Spokojnie, zaciekawione przyglądają się pracy cieśli. Przecież wiedzą, co się wydarzy, znają wyrok Piłata, a mimo to nie patrzą na Jezusa. I to jest zagadka: dlaczego El Greco namalował trzy Marie, skoro żadna z ewangelii nie dostrzegła ich obecności przy ukrzyżowaniu? Pojawiają się dopiero przy grobie Jezusa. Tę nieścisłość teologiczną dostrzegli zleceniodawcy obrazu – Kapituła katedry w Toledo. Spór oparł się o biegłych, którzy widząc chyba, że chodzi o szukanie pretekstu, by obniżyć cenę, stanęli po stronie malarza. Orzekli, że dzieło jest wybitne. El Greco nie tylko dostał wynagrodzenie, ale Kapitula katedry zamówiła także u niego ramę do obrazu. Rama okazała się droższa niż obraz. Jak dzisiaj. Miło, że przez prawie 450 lat na rynku sztuki nic się nie zmieniło.

Wróćmy do trzech Marii. El Greco pokazał je z boku, są oddzielone od tłumu. Pojawiły się w kadrze obrazu jakby przypadkowo, niechcący. Reprezentują świat zupełnie inny: świat spokoju, daleki od przemocy, świat nadziei. Coś musiało skłonić malarza, że namalował je wbrew ewangeliom. Może wyjaśni to anegdota:

Przyjaciel El Greca odwiedził go, by zaprosić na wspólny spacer. Zastał go w ciemnym pokoju – okna były zaciągnięte zasłonami – siedzącego w fotelu. Mistrz nie pracował, nie spał, ale odmówił spaceru twierdząc, że blask słońca gasi światło wewnętrzne, które w nim jest.

Jezus, kładąc dłoń na sercu, nie położył jej w sposób naturalny. Naturalnie palce byłyby połączone albo rozchylone mniej więcej wszystkie w takiej samej odległości od siebie. A tu widzimy ułożenie palców w sposób szczególny: palce środkowy i serdeczny są połączone, reszta – osobno. Można samemu spróbować, że nie jest łatwo ułożyć palce, jak zrobił to Jezus; to nie jest sposób oczywisty.