Jan Matejko i Elton John

MN spokojnie odpowiedziało, że stworzona prezentacja obrazu dotyczyła przedstawicieli stanu rycerskiego, dlatego pozostawiono tylko rycerzy, a z obrazu usunięto obóz krzyżacki, płonącą wieś, wiatrak, bezimiennych żołnierzy na prawym skrzydle obrazu i za plecami Zawiszy, a także fruwające obok św. Stanisława fragmenty strzaskanej kopii, no i jego samego. Prezentacja była próbą „rozplątania kłębowiska ludzkich ciał w toczącej się walce” – wyjaśniło Muzeum.

Okazało się więc, że nie był to wraży zamach na wiarę naszych ojców i ich świętych, tylko zwyczajny brak komunikacji i zrozumienia. Wzmożenie opadło, afera nie wybuchła mimo sezonu ogórkowego, przeprosin nie odnotowaliśmy, ale skłoniło mnie to wszystko do przyjrzenia się dziełu Jana Matejki po wielu, wielu latach.

Podobno, gdy odsłonięto obraz po raz pierwszy w ratuszu w Krakowie (taka ówczesna premiera), tłum ludzi ucichł, przytłoczony zgiełkiem dochodzącym z płótna. „Tłum przed obrazem spotkał tłum na obrazie” – napisał jeden z recenzentów. Nagle wszyscy znaleźli się w samym sercu wielkiej bitwy, w której zmagali się ze sobą rycerze w zbrojach, walczący o życie, o haust powietrza, o możliwość wydostania się z tego tumultu. Chłopy, jak dęby ściśnięci, jak szprotki. Tylko książę Witold, ubrany dziwnie, bo nie w zbroję, a w aksamitną jopulę – purpurowy kaftan zapinany na guzy, miał trochę przestrzeni. Wyprostował się w siodle, uniósł dumnie głowę – co podkreśliło jego wysoki status społeczny – wzniósł ręce z mieczem i tarczą w geście triumfu.  Nie widać tego jednak na jego twarzy. Nie śmieje się, nie krzyczy z radości, wygląda raczej, jakby chciał zawołać: „Albercik, wychodzimy!”.

Ale mówiąc serio, gdy dowiedziałem się o odczuciach widzów premierowych, postanowiłem to sprawdzić na własnej skórze. Zasiadłem w pustej sali przed obrazem i zagłębiłem się w oglądanie postaci, koni, zbroi, później twarzy, dłoni, a w końcu różnych, nawet drobnych szczegółów, starając się wzbudzić w sobie emocje.  Nie można pominąć wniosku, że warsztat Matejki był na najwyższym poziomie. Jego pancerze lśnią żelazem, kosztowności złotem, a aksamity są aksamitne.

Obserwowanie szczegółów nie było to łatwe, i muzeum powinno się wstydzić, bo oświetlenie obrazu jest beznadziejne. Wywołane nim bliki zmuszają do zmiany miejsca, jeśli chce się zobaczyć wybrany fragment. Tak więc wędrowałem po prawie pustej sali i walczyłem mężnie z prześladującymi mnie odbiciami światła w pokrywającym malaturę ochronnym lakierze.

I nic nie przytłoczyło mnie i nie ucichłem, i wiem, dlaczego. Jeśli oglądało się bitwę na polach Pelennoru i krwawe zmagania w „Walce o tron”, to Grunwald jest tylko grzeczną ustawką, taką dla pluszowych misiów. Nie jest prawdziwą bitwą, jest przedstawieniem teatralnym, kostiumowym, odświętnym. Na płótnie, mimo tych wszystkich włóczni, mieczy i toporów nie ma, jak we wczesnych westernach, jednej kropli krwi. Wszyscy są czyści, „wyprasowani”, ubrani w najlepsze stroje, jak do rodzinnego zdjęcia, i albo mają wypielęgnowane brody, albo są gładko ogoleni.

Teatralność pogłębia prezentacja: wszystkie postaci praktycznie kłębią się na pierwszym planie, jakby zdawały sobie sprawę z ograniczenia powierzchnią sceny. Z tyłu, za nimi praktycznie nikogo nie ma. Niby widać jakieś kopie, gdzieś tam majaczy król Jagiełło albo płonące zabudowania wsi, ale wygląda to, jak namalowane dekoracje, które jak w teatrze zamykają przestrzeń sceny, a mają iluzyjnie poszerzyć pole walki, wywołać wrażenie, że rzecz dzieje się w plenerze. Są mało istotnym tłem dla tego, co się dzieje na scenie, dla pierwszego planu i dlatego namalowane dość pobieżnie.

Bitwa zbliżała się do końca, a Matejko nie malował epickiego starcia, tylko jego finalną część, w której wielcy padali na ziemię, a potęga zakonu odchodziła nieodwracalnie do przeszłości. Matejko był wielkim fanem historii, uważał, że trzeba na płótnie przedstawiać wydarzenia, które nie tylko były ważne, ale świadczyły też o wielkości Polaków i wspaniałości Polski. Znana jest anegdota, że za czasów Jana Matejki w Szkole Sztuk Pięknych w Krakowie patrzono krzywym okiem na płótna nie poświęcone tematyce historycznej. Kiedy więc Jan Stanisławski namalował krajobraz, tak się usprawiedliwiał: „Jest to droga, którą Władysław Łokietek podążał w kierunku jaskiń w Ojcowie”. Dopiero ta okoliczność rozgrzeszyła Stanisławskiego w oczach Matejki. Był bowiem on, jak zauważył malarz Stanisław Witkiewicz, bardziej historykiem niż malarzem.

Po Krakowie „Grunwald” pojechał do Warszawy, Petersburga, Berlina, Paryża. Wszędzie przychodziły tłumy, chociaż obraz oceniano różnie. W Polsce entuzjastycznie, za granicą chłodniej. W Polsce domowi malkontenci zauważyli co prawda, że pomysł, aby dwóch prostych chłopów pokonało rycerza i wielkiego mistrza zakonu, może być odebrany jako zwycięstwo barbarzyństwa nad ludźmi cywilizowanymi. Za granicą, w Paryżu, gazeta oceniła, że „to nie obraz, a muzeum i trzeba ośmiu dni na to, aby przeanalizować poszczególne epizody, grupy i figury”. Wytknięto też błędy perspektywy, niedostateczną czytelność obrazu i odejście od tradycji malarstwa batalistycznego. Ktoś zauważył, że Matejko musiał cierpieć na natręctwo, polegające na tym, że jak tylko zauważył kawałek wolnego płótna, zaraz zamalowywał je postaciami.

Skoro potrzeba ośmiu dni, sprawdźmy, ile nam to zajmie, ale najpierw przyjrzyjmy się królowi Jagielle, który z górki (u góry, po prawej stronie siedzi na koniu, w zbroi, z kopią) obserwuje bitwę. Może tak sobie stać, bo wie, że w 1409 roku sobór wybrał nowego papieża Aleksandra V. Nie byłoby w tym nic dziwnego, gdyby nie było już dwóch papieży: Grzegorza XII i Benedykta XIII. Wszyscy wyzywali się od heretyków, wiarołomców i schizmatyków, i żaden nie chciał ustąpić. Gdyby antypapieże nie zajmowali się sobą, zakon byłby silniejszy, a zaangażowanie rycerstwa zachodniego byłoby dużo większe. Przecież papież mógłby nawet ogłosić krucjatę, jak w Hiszpanii, a wówczas Jagiełło nie stałby sobie tak spokojnie.

Wróćmy do eksperymentu, mającego pokazać, jak długo będziemy podziwiać detale obrazu. Wielkiego księcia Witolda już widzieliśmy. Na prawo od niego Ulryk von Jungingen stawia czoło dwóm napastnikom – pieszym żołnierzom, którzy atakują go toporem i włócznią.

Gdy działacz opozycji antykomunistycznej, późniejszy poseł Stefan Niesiołowski odbywał wyrok w peerelowskim więzieniu, jeden z jego współwięźniów z celi twierdził, że brał udział w bitwie pod Grunwaldem.

– To dobrze się składa – powiedział Niesiołowski – bo może rozstrzygnie pan spór, kto zabił wielkiego mistrza krzyżaków Ulricha von Jungingena: Polak czy Litwin?

– Nie mogę, służyłem w taborach – odpowiedział skromnie pytany.

Szkoda, bo może opowiedziałby, jak było naprawdę. Matejko nie wiedział, kto zabił mistrza krzyżackiego, tak, jak my nie wiemy. Jungingena atakuje dwóch piechurów i nie są to ani Litwini, ani Polacy. Ich narodowość i spór, kto zabił wielkiego mistrza nie ma żadnego znaczenia. Malarz stworzył scenę czysto symboliczną.

Jeden z żołnierzy atakuje włócznią, która jest tak charakterystyczna, że nie można jej pomylić.