Mona Liza – triumf marketingu

                                                                                                                Pejzaż

Za plecami Mony, która została namalowana, jakby siedziała na balkonie w budynku położonym na wzgórzu, Vinci ukazał górzysty pejzaż z rzeką, drogą, mostem. Kolory uległy utlenieniu, błękity zzieleniały, a pejzaż stał się nierealny i przypomina ten z gry komputerowej o potworach i niezłomnym astronaucie. Skały na dalszym planie są mniej wyraźne i „zimniejsze” niż te na bliższym planie – w ciepłych brązach. To dlatego Vinci uznaje się za wynalazcę perspektywy powietrznej, polegającej na tym, że przedmioty bardziej odległe od widza są mniej wyraźne i mają barwę chłodniejszą niż te bliższe.

Czy taki był zamysł Vinci, by pejzaż był nierealny? Chyba tak, bo w wersji z Prado krajobraz jest równie niegościnny, a więc taka była jego pierwotna wersja. Czas niczego tu nie zepsuł.  Nie odstraszyło to interpretatorów dzieła, którzy w krajobrazie dopatrują się zakodowanych informacji i proponują ich ujawnienie. Nie tak dawno ogłoszono, że widoczny nad lewym ramieniem Mony most znajduje się miejscowości Laterino w Arezzo, wcześniej, że to most w Buriano w tej samej prowincji lub Bobbio w Piacenza. I z ostatniej chwili: most, bez dwóch zdań, to Ponte Azzone Visconti znajdujący się w mieście Lecco – wyjaśniła wszystkim badaczka obrazu.

Dzisiaj nikt nie jest w stanie ani zaprzeczyć ani potwierdzić tych rewelacji. Ilu jest zwolenników – tylu jest przeciwników. Zapominają oni jednak, co Vinci napisał w traktacie o malarstwie w 1498 r. : „Malarz jest panem wszelkiego rodzaju ludzi i wszystkich rzeczy. Jeśli malarz chce ujrzeć umiłowane przez siebie piękności, jest on w mocy stworzyć je, a jeśli chce ujrzeć rzeczy potworne, które przerażają, lub błazeńskie i śmieszne, albo budzące prawdziwe współczucie, jest ich panem i twórcą. A jeśli chce stworzyć okolice zamieszkane i pustynne, miejsca cieniste i chłodne w czas upalny, przedstawi je, jak również miejsca ciepłe w chłodną pogodę. Jeśli chce dolin, jeśli pragnie wysokich szczytów górskich odsłaniających wielką przestrzeń, jeśli chce za nimi ujrzeć widnokrąg morza – jest tutaj panem; podobnie ma się rzecz, jeśli chce z niskich dolin ujrzeć wysokie góry lub z wysokich gór niskie doliny i wybrzeża”. Stanowisko Vinci jest jasne: artysta robi, co chce, i nie musi się zastanawiać, skąd jest most, którego wizerunek uwiecznił. Najpewniej jest kompilacją wszystkich mostów, które widział.

                                                                                               Nieśmiertelny pomocnik Vinci

Francuska wersja jest pokryta grubą warstwą zżółkniętego ze starości lakieru, który zmienił i przytłumił kolory, ukrył szczegóły, a twarzy dodatkowo nadał miękki kształt. Przykładem może być brak brwi, co nie było przez artystę zamierzone. Wersja z Prado pokazuje, że kobieta miała brwi ciemne, cieniutkie, prawdopodobnie zgodnie z ówczesną modą wyskubane. Mona Lisa z Luwru ich nie ma, ich istnienia musimy się domyślać, chociaż na prześwietleniu rentgenowskim widać, że są.

Cały obraz sprawia wrażenie „rozmytego”, nieostrego. Wygładzenie konturów, zatarcie kontrastów i przenikanie się kolorów, co jest odkryciem renesansowego malarstwa. Wcześniej kolory były odrębne, oddzielone konturem, autonomiczne. Vinci zastosował technikę nazywaną „sfumato”, polegającą na łagodnym przechodzeniu partii jasnych do ciemniejszych, co pozwoliło zmiękczyć kontury lub wręcz ukryć je w cieniu. Oprócz Vinci tę technikę wykorzystywał też Rafael Santi.

Oraz namalowało więc dwóch „twórców”: Leonardo da Vinci, z zawodu malarz i … czas, który zażółcił werniksy, utlenił barwniki, zazielenił i zażółcił  całość. Pierwszy miał pod ręką technikę sfumato, drugi – 500 lat i konserwatorów, których dziś uznaje się za niekompetentnych, ale przecież odwoływali się do posiadanego stanu wiedzy. Nie mogli wiedzieć tego, co wiemy my.

„Zdarzyło mi się namalować obraz prawdziwie boski” – ocenił swoją pracę Vinci. Podobno nigdy nie był zadowolony ze swoich obrazów, zacytowane słowa mają więc znaczenie, ale czy my oglądamy ten sam obraz, który namalował Leonardo? W jakim stopniu to, co widzimy jest tym dziełem, które wyszło spod pędzla Vinci. A jeśli to tylko 25 procent, a resztę „namalował” czas?

Francuscy muzealnicy nigdy nie zdecydują się na usunięcie starych lakierów, gdyż po konserwacji postać Mony byłaby bliższa hiszpańskiej wersji niż obecnej. Nikt się nie odważy zaryzykować oskarżenia o zniszczenie arcydzieła, które znamy.

Nie ma co się zastanawiać, czy to dobrze, czy nie, gdyż jest, jak jest. Należy natomiast poważnie się zastanowić, czy obraz jest naprawdę wart tego, by tłoczyć się w kolejce do muzealnej salki, w której jest prezentowany, by zrobić zdjęcie jako dowód, że byliśmy i „rozdziawić gębę”

Otóż nie warto. Po pierwsze wszyscy tyle razy widzieliśmy ten portret, że znamy go równie dobrze, jak własne odbicie w lustrze. To dlatego opatrzył się i oglądanie oryginału łączy się z rozczarowaniem. Po drugie – jest nudny. Nic się na nim nie dzieje, nie ma co oglądać, a uśmiech portretowanej kobiety nie ma w sobie niczego tajemniczego. Ot, uśmiech modelki strofowanej przez artystę, że za bardzo się wierci. Natomiast na te wszystkie rewelacje prasowe: że jest w ciąży, że ma różne schorzenia, że jest mężczyzną – uczniem i kochankiem artysty, namalowanym pod postacią kobiety ze względów oczywistych, i wiele, wiele innych trzeba po prostu machnąć ręką. Nie mają one nic wspólnego ze sztuką, są dziećmi marketingu. A poza tym dzieło ogląda się w takich warunkach: