Sąd ostateczny z Polakiem

Zostawmy powód podobieństwa i zacznijmy oglądanie od prawego skrzydła (lewego dla widza), na którym przedstawiono schody do nieba.

Na dole szklanych schodów święty Piotr z kluczem w dłoni wita bezgrzesznych, podaje dłoń mężczyźnie, którego wygląd odbiega znacząco od innych, stojących wokół niego. Jest starszy, z hiszpańską bródką, siwymi włosami. Artyści w czasach Memlinga, ale też nie tylko wtedy, chętnie umieszczali w swoich dziełach autoportrety, portrety bliskich, znajomych, wrogów oraz wszystkich, którzy byli gotowi za to zapłacić lub tych, którym chcieli się przypodobać. Można założyć, że klęczący przed św. Piotrem to osoba malarzowi znana i nietuzinkowa, nie umieściłby bowiem w tym eksponowanym miejscu przypadkowej postaci. Może tym mężczyzną jest ojciec malarza, jego patron, opiekun. Podejrzenie jest o tyle zasadne, że wiemy, kim jest mężczyzna siedzący na dolnej szali wagi (więcej o nim później) oraz znamy koncepcję, że jeden z apostołów, siedzący po lewej stronie Jezusa, z dłonią na sercu, ma twarz Karola Śmiałego, księcia Burgundii.

Pozostali mężczyźni patrzą na świętego Piotra i idą do góry. Wszyscy są młodzi, ogoleni, mają przyjemne, spokojne twarze. Co bardzo dziwne, nikt się nie uśmiecha, a ich twarze powinny przecież promieniować radością. Możliwe, że wśród tych osób są także sportretowani znajomi malarza, szczególnie że twarze różnią się od siebie, co – jak zobaczymy dalej – nie jest obowiązkowe. Na schodach są też kobiety, jest ich o połowę mniej i są to same rudowłose. Nie znaczy to, że wszystkie rude idą do nieba, bo w piekle też niejedną rudą zobaczymy.

Za chwilę bezgrzeszni, których widzimy na schodach, wejdą do Nieba przez bramę, przypominającą reprezentacyjne, główne wejście do kościoła, przypominające wejście do katedry w Tarragonie w Hiszpanii. Kamienne figury przedstawiają najpewniej patriarchów kościoła, tak jest we wspomnianej katedrze. Nad nimi orkiestra anielska wita sprawiedliwych niebiańską muzyką.

Na szczycie schodów stoi szczególna grupa osób, wyraźnie odróżniająca się od tych stojących na dole. To elita: widzimy więc po drugiej stronie bramy do Nieba trzystopniową koronę papieską, trochę niżej – czerwony kapelusz kardynalski, a jeszcze niżej – biskupią tiarę. Wokoło tych dostojników kościelnych stoją mniej ważni reprezentanci kleru, których można poznać po wygolonych tonsurach. Przypominają się słowa przeboju Led Zeppelin „Stairway To Heaven”, w którym mowa o tym, że jak ktoś kupi sobie schody do Nieba, to w Niebie wszystko dostanie.

Środkowa, główna część tryptyku jest podzielona na dwie części: niebiańską i ziemską.

W części niebiańskiej Jezus zasiada w czerwonym płaszczu symbolizującym jego męczeństwo, na tęczy symbolizującej przymierze Boga i ludzi, na tle blasku słonecznego, podkreślającego jego królewski majestat. Ten intensywnie złotożółty kolor tła w malarstwie flamandzkim, a stwierdzono to też u Memlinga, uzyskiwano po dodaniu do wolno schnącego werniksu sproszkowanego złota (drobiny są widoczne pod mikroskopem). Malarz stosował też złoto płatkowe oraz lazuryt uzyskiwany z afgańskiego lapis-lazuli. Wszystko to było bardzo kosztowne i musiało wpłynąć na cenę obrazu. Widocznie rodzina Tanich nie żałowała grosza.

Pod tęczą panuje noc. Chrystus opiera stopy na złocistej kuli, która oznacza nieskończoność, doskonałość, jest tożsama z globem ziemskim, alegorią świata. Można też nie szukać głębszych wyjaśnień. Po prostu – gdyby nie kula Jezus machałby nogami w powietrzu, jak to robi na obrazie „Ukrzyżowanie i Sąd Ostateczny” Jana van Eycka, a to przecież nie uchodzi podczas Sądu, a przy okazji cierpi na tym majestat Zbawiciela.

Obok głowy Jezusa z prawej strony malarz wymalował białą lilię – symbol niewinności i miłosierdzia, a z lewej – miecz, symbol sprawiedliwość. Trzeba zwrócić uwagę, że miecz jest rozgrzany do czerwoności. Może jest to ten sam miecz – „wirujący i ognisty”, który bronił wejścia do Raju, by Adam nie wrócił po owoc z drzewa życia wiecznego? Lilia i miecz są równoważne, na tej samej wysokości, tej samej wielkości. Ale czy Jezus jest tak samo miłosierny jak sprawiedliwy? Licząc bezgrzesznych i grzeszników widać, że zwycięża sprawiedliwość, a miłosierdzie jest w odwrocie.

U góry obrazu, ponad Jezusem aniołowie trzymają przedmioty męki pańskiej; jeden dźwiga bicz i kolumnę, przy której był biczowany Syn Boży, drugi – krzyż, trzeci – koronę cierniową, a czwarty – gwoździe, młotek, włócznię i gąbkę na kiju.

Niżej po obu stronach Jezusa siedzą apostołowie, obok nich – Jan Chrzciciel i Matka Boska.

Jezus nie jest szczęśliwy. Jego twarz jest napięta, jakby stężała w nieruchomą maskę, w oczach widać zdecydowanie. On wie, że sądzenie ludzi to nie przelewki. Można się pomylić, nawet jeśli jest się nieomylnym. Spójrzcie na zmartwychwstałego, którego wyrywają sobie anioł i diabeł tuż przy Archaniele Michale. Twarz Jezusa nie wróży niczego dobrego, on rozumie, przed jak karkołomnym zadaniem stanął. To dziś, w dzień Paruzji zło zostanie pokonane ostatecznie. Jezus prawą ręką błogosławi, lewą wskazuje miejsce grzeszników. Nie można spodziewać się po nim litości. Misja musi być wykonana.

Trzeba zwrócić uwagę, że postaci Jezusa i Archanioła są dużo większe niż otaczających ich ludzi. Jak w sztuce egipskiej, w której bogowie i faraon zawsze byli więksi niż zwykli śmiertelnicy. Warto obejrzeć inne obrazy o tej tematyce, by stwierdzić, że zasada taka była dość powszechna przy malowaniu sądów ostatecznych.

W centralnej, ziemskiej części obrazu, na rozległej równinie, na której zmarli zmartwychwstają i wychodzą z grobów, a na krańcach której widać wstający świt, w złocistej zbroi stoi Archanioł Michał. Na szalkowej wadze sprawiedliwości waży uczynki ludzi. Nad jego głową anioły z zapałem dmą w trąby, to one są przyczyną apokaliptycznego hałasu.

Archanioł Michał jest uważany za najpotężniejszego z aniołów. Jest wodzem zastępów niebieskich walczących z szatanem, on go strącił wraz z upadłymi aniołami z nieba w otchłań. Jest wicekrólem nieba, pełni funkcję, którą przed upadkiem sprawował Szatan.  W 1950 r. papież Pius XII ogłosił Michała patronem policjantów. Gdy Michał płacze nad grzechami wierzących, z jego łez powstają drogocenne kamienie.

Archanioł, jak na wodza przystało, jest w złotej zbroi, na którą narzucił bogato zdobiony klejnotami płaszcz. Jego napierśnik jest wcięty w talii, jakby to był damski gorset. Michał ma długie, szczupłe, choć okute w złote blachy nogi. Może to wszystko coś znaczy? Kobieca sylwetka, a jednocześnie twarz, którą można uznać za męską lub damską; może w ten sposób autor przekazał nam, że Anioły nie mają płci? A może Anioły są kobietami? Bo to, że kobiety są aniołami, to już wiemy.

Dookoła Archanioła Michała z grobów powstają zmarli: wszyscy, zarówno prawi, jak i grzesznicy. W tym dniu otrzymują oni swoje ciała, ale nie są to te same, które mieli. Nowe – to ciała duchowe. Może dlatego prawie wszyscy na obrazie są młodzi, szczupli, mają nienaganne figury i, co ciekawe, mają wszystkie zęby. Na obrazie nie ma szczerbatych. Nie ma wśród nich też ludzi otyłych albo z widocznymi wadami fizycznymi.

Archanioł Michał w lewej ręce trzyma wagę, na której waży uczynki dwóch mężczyzn. Im uczynków dobrych jest więcej, tym ciało jest cięższe, a zwycięzca tej konkurencji trafi do nieba. Biada przegranemu, którego szalka nie opadnie wystarczająco nisko, on trafi do piekła. Pomogą mu w tym demony, które mają pełne ręce roboty, by grzeszników zepchnąć w ogień piekielny. Statystycznie grzeszników jest więcej. Na schodach do nieba jest 25 sprawiedliwych, w piekle 30 grzeszników. Po prawej stronie Archanioła jest 23 zmierzających w kierunku schodów, a po lewej, pod „opieką” diabłów – 27.

W prawej, uniesionej ręce Archanioł Michał trzyma pastorał – symbol wiary, atrybut pasterza Kościoła. Archanioł trzyma go w taki sposób, że odnosi się wrażenie, że jego koniec dotyka szalki jednego ważonego, jakby mu „pomagał”. Nie wiemy, czy spycha szalkę w dół, czy podciąga ją do góry. A jest to ważne, bo na drugiej, opadającej siedzi florencki bankier Tommaso Portinari, właściciel zrabowanego ładunku.

Przyjrzyjmy się jego twarzy. Jest inna niż ciało. I nie ma tu żadnej tajemnicy. Twarz bankiera została namalowana na folii metalowej i przyklejona do deski obrazu, gdy był on już gotowy lub na ukończeniu. Pod folią są ślady malatury, co może dowodzić, że wcześniej była namalowana tam inna twarz, niestety nieudolne zabiegi konserwatorskie w dawnych latach wykluczyły dziś możliwość stwierdzenia, czy na pewno tam była, czy tylko przygotowano miejsce pod późniejszy portret.

Sponsorami obrazu byli włoski bankier Angola di Jacopo Tani i jego żona. Oboje zostali  uwiecznieni na skrzydłach ołtarza od zewnętrznej strony i są widoczni po ich zamknięciu. Tani na rewersie nieba, a jego żona na rewersie piekła. Przypadek?